Đề cương ôn tập học kỳ II môn Sinh học 12 - Phần VI+VII

 PHẦN VI – TIẾN HÓA
KIẾN THỨC CƠ BẢN
I. BẰNG CHỨNG TIẾN HÓA
1. Các bằng chứng tiến hóa
a) Bằng chứng giải phẫu so sánh :
 Cơ quan tương đồng : Là những cơ quan nằm ở những vị trí tương ứng trên cơ thể, có cùng 
nguồn gốc trong quá trình phát triển phôi nên có kiểu cấu tạo giống nhau. 
 Cơ quan tương đồng phản ánh sự tiến hoá phân li.
 Cơ quan tuơng tự : Là những cơ quan khác nhau về nguồn gốc nhưng đảm nhiệm những chức 
phận giống nhau nên có kiểu hình thái tương tự. 
 Cơ quan tương tự phản ánh sự tiến hoá đồng quy.
 Cơ quan thoái hoá : Là cơ quan phát triển không đầy đủ ở cơ thể trưởng thành. Do điều kiện sống 
của loài đã thay đổi, các cơ quan này mất dần chức năng ban đầu, tiêu giảm dần và hiện chỉ để lại 
một vài vết tích xưa kia của chúng.
 Cơ quan thoái hóa là bằng chứng về nguồn gốc chung.
 Các loài có cấu tạo giải phẫu càng giống nhau thì có quan hệ họ hàng càng thân thuộc
b) Bằng chứng tế bào học : 
- Mọi sinh vật đều được cấu tạo từ tế bào, các tế bào đều được sinh ra từ các tế bào sống trước đó. 
Tế bào là đơn vị tổ chức cơ bản của cơ thể sống. 
- Tế bào nhân sơ và tế bào nhân chuẩn đều có các thành phần cơ bản : Màng sinh chất, tế bào chất 
và nhân (hoặc vùng nhân) bằng chứng về nguồn gốc chung của sinh giới.
c) Bằng chứng sinh học phân tử : 
- Dựa trên sự tương đồng về cấu tạo, chức năng của ADN, prôtêin, mã di truyền... cho thấy các loài 
trên trái đất đều có tổ tiên chung.
- Người ta có thể dựa vào trình tự các nuclêôtit của cùng một kiểu gen, trình tự các axit amin của 
cùng một loại prôtêin để xác định mức độ họ hàng giữa các loài.
Các loài có quan hệ họ hàng càng gần nhau thì sự sai khác trong cấu trúc ADN và prôtêin càng ít.
2. Ý nghĩa của các bằng chứng tiến hóa
- Bằng chứng tiến hoá giúp xác định mối quan hệ họ hàng giữa các loài
- Sự tương đồng về nhiều đặc điểm giải phẫu giữa các loài là những bằng chứng gián tiếp cho thấy 
các loài sinh vật hiện nay được tiến hoá từ một tổ tiên chung.
 II. NGUYÊN NHÂN & CƠ CHẾ TIẾN HÓA
1. Thuyết tiến hoá của Đacuyn 
  Nguyên nhân tiến hoá: Chọn lọc tự nhiên thông qua các đặc tính biến dị và di truyền của sinh 
vật. 
  Cơ chế tiến hoá: Sự tích luỹ các biến dị có lợi, đào thải các biến dị có hại dưới tác động của 
chọn lọc tự nhiên. 
  Hình thành các đặc điểm thích nghi : Là sự tích luỹ những biến dị có lợi dưới tác dụng của 
chọn lọc tự nhiên. CLTN đã đào thải các dạng kém thích nghi, bảo tồn những dạng thích nghi với 
hoàn cảnh sống.
  Quá trình hình thành loài: Loài được hình thành được hình thành dưới tác động của chọn lọc 
tự nhiên theo con đường phân li tính trạng.
  Chiều hướng tiến hoá: 
 - Ngày càng đa dạng phong phú. 
 - Tổ chức ngày càng cao. 
 - Thích nghi ngày càng hợp lí.
2. Thuyết tiến hoá tổng hợp hiện đại
a. Tiến hoá gồm tiến hoá nhỏ và tiến hoá lớn. 
Tiến hoá nhỏ: là quá trình biến đổi cấu trúc di truyền của quần thể (tần số các alen và tần số các 
kiểu gen) chịu sự tác động của 3 nhân tố chủ yếu là đột biến, giao phối và chọn lọc tự nhiên. Sự biến 
đổi đó dần dần làm cho quần thể cách li sinh sản với quần thể gốc sinh ra nó, khi đó đánh dấu sự 
xuất hiện loài mới.
 Tiến hoá lớn: là quá trình hình thành các nhóm phân loại trên loài.
b. Vai trò của các nhân tố tiến hoá
 - 1 - Ở các sinh vật sinh sản vô tính, đơn tính sinh, tự phối thì “loài” chỉ mang 2 đặc điểm [(1) và (2)].
 Khái niệm hình thành loài: Là quá trình cải biến thành phần kiểu gen của quần thể theo hướng 
thích nghi, tạo ra hệ gen mới cách li sinh sản với quần thể gốc.
 Phương thức hình thành loài: cùng và khác khu địa lý
* Hình thành loài khác khu vực địa lí :
Vai trò của cách li địa lí làm ngăn cản các cá thể của các quần thể cùng loài gặp gỡ và giao phối với 
nhau. CLTN và các nhân tố tiến hoá khác làm cho các quần thể nhỏ khác biệt nhau về tần số alen và 
thành phần kiểu gen, đến một lúc nào đó sẽ cách li sinh sản làm xuất hiện loài mới.
* Hình thành loài cùng khu vực địa lí :
 - Hình thành loài bắng cách li tập tính và cách li sinh thái :
+ Trong cùng một khu phân bố, các quần thể của loài có thể gặp các điều kiện sinh thái khác nhau.
+ Trong các điều kiện sinh thái khác nhau đó, chọn lọc tự nhiên tích luỹ các đột biến và biến dị tổ 
hợp theo những hướng khác nhau thích nghi với điều kiện sinh thái tương ứng, dần dần hình thành 
nòi sinh thái rồi loài mới.
 - Hình thành loài bằng con đường lai xa và đa bội hoá :
P Cá thể loài A (2nA) Cá thể loài B (2nB)
G nA nB
F1 (nA + nB) Không có khả năng sinh
 sản hữu tính (bất thụ)
 (nA + nB) (nA + nB)
F2 (2nA + 2nB)
 (Thể song nhị bội) Có khả năng sinh sản hữu tính (hữu thụ).
+ Cơ thể lai xa thường không có khả năng sinh sản hữu tính (bất thụ) do cơ thể lai xa mang bộ NST 
đơn bội của 2 loài bố mẹ không tạo các cặp tương đồng quá trình tiếp hợp và giảm phân không 
diễn ra bình thường.
+ Lai xa và đa bội hoá tạo cơ thể lai mang bộ NST lưỡng bội của cả 2 loài bố mẹ tạo được các 
cặp tương đồng quá trình tiếp hợp và giảm phân diễn ra bình thường con lai có khả năng sinh 
sản hữu tính. Cơ thể lai tạo ra cách li sinh sản với 2 loài bố mẹ, nếu được nhân lên tạo thành một 
quần thể hoặc nhóm quần thể có khả năng tồn tại như một khâu trong hệ sinh thái loài mới hình 
thành.
 - Hình thành loài bằng con đường đa bội hoá cùng nguồn.
+ Trong giảm phân và thụ tinh : Giảm phân tạo giao tử không bình thường 2n, sự kết hợp của các 
giao tử 2n 
h. Quá trình tiến hoá lớn 
- Tiến hoá lớn là quá trình hình thành các nhóm phân loại trên loài.
- Tiến hoá lớn diễn ra theo con đường phân li tính trạng : Từ một loài gốc ban đầu hình thành nên 
nhiều loài mới, từ các loài này lại tiếp tục hình thành nên các loài con cháu.
g. Chiều hướng tiến hoá
- Dưới tác dụng của các nhân tố tiến hoá, sinh giới đã tiến hoá theo 3 chiều hướng cơ bản : Ngày 
càng đa dạng phong phú, tổ chức ngày càng cao, thích nghi ngày càng hợp lí. Trong đó thích nghi 
ngày càng hợp lí là hướng cơ bản nhất.
- Sự phát triển của một loài hay một nhóm loài có thể theo nhiều hướng khác nhau : Tiến bộ sinh 
học, thoái bộ sinh học, kiên định sinh học.
 III. PHÁT SINH & PHÁT TRIỂN SỰ SỐNG
1. Hoá thạch: 
 Khái niệm HT: là di tích của sinh vật để lại trong các lớp đất đá của vỏ trái đất. 
- Hoá thạch thường gặp là các sinh vật bằng đá (có thể là toàn bộ cơ thể, có thể là một phần cơ thể), 
các mảnh xương, mảnh vỏ sinh vật hoá đá, đôi khi là xác sinh vật được bảo quản trong băng tuyết, 
trong hổ phách. Một số sinh vật hiện nay, rất ít hoặc không biến đổi so với trước đây được coi là 
dạng hoá thạch sống.
 - 3 - PHẦN VII- SINH THÁI
I. CƠ THỂ & MÔI TRƯỜNG
 Môi trường: là tất cả các nhân tố bao quanh sinh vật, có tác động trực tiếp hoặc gián tiếp tới sinh 
vật ; ảnh hưởng đến sự tồn tại, sinh trưởng, phát triển và những hoạt động khác của sinh vật.
- Có các loại môi trường sống chủ yếu : Môi trường cạn (mặt đất và lớp khí quyển), môi trường đất, 
môi trường nước (nước mặn, nước ngọt, nước lợ), môi trường sinh vật (thực vật, động vật, con 
người).
 Nhân tố sinh thái (NTST) là những nhân tố môi trường có ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp tới 
đời sống sinh vật.
- Có hai nhóm NTST cơ bản : Vô sinh và hữu sinh.
 Quy luật tác động của các nhân tố sinh thái tác động lên cơ thể sinh vật : 
 * Quy luật giới hạn sinh thái : Mỗi loài có một giới hạn chịu đựng đối với một nhân tố sinh thái 
nhất định. Ngoài giới hạn sinh thái, sinh vật không thể tồn tại được.
 * Quy luật tác động tổng hợp : Tất cả các NTST của môi trường đều gắn bó chặt chẽ với nhau 
thành một tổ hợp sinh thái tác động lên sinh vật.
 * Quy luật tác động không đồng đều : 
 Nơi ở: là địa điểm cư trú của các loài.
 Ổ sinh thái: của một loài là một “không gian sinh thái” mà ở đó tất cả các nhân tố sinh thái của 
môi trường nằm trong giới hạn sinh thái cho phép loài đó tồn tại và phát triển lâu dài.
 II. QUẦN THỂ SINH VẬT
A. LÝ THUYẾT
1. Khái niệm: Quần thể là tập hợp các cá thể trong cùng một loài, sống trong một khoảng không 
gian xác định, vào một thời điểm nhất định, có khả năng sinh sản và tạo thành thế hệ mới.
2. Các mối quan hệ trong QT
 Quan hệ hỗ trợ : Là mối quan hệ giữa các cá thể cùng loài hỗ trợ lẫn nhau trong hoạt động sống 
như lấy thức ăn, chống lại kẻ thù, sinh sản....
- Quan hệ hỗ trợ đảm bảo cho quần thể tồn tại ổn định, khai thác tối ưu nguồn sống của môi trường, 
làm tăng khả năng sống sót và sinh sản của cá thể (hiệu quả nhóm).
 Quan hệ cạnh tranh : Khi mật độ cá thể của quần thể tăng lên quá cao, nguồn sống của môi trường 
không đủ cung cấp cho mọi cá thể trong quần thể các cá thể tranh giành nhau thức ăn, nơi ở, ánh sáng 
và các nguồn sống khác ; các con đực tranh giành con cái.
- Quan hệ cạnh tranh gồm :
 + Cạnh tranh cùng loài.
 + Kí sinh cùng loài.
 + Ăn thịt đồng loại
- Quan hệ cạnh tranh làm cho số lượng và phân bố của cá thể trong quần thể được duy trì ở mức phù 
hợp với nguồn sống và không gian sống, đảm bảo sự tồn tại và phát triển của quần thể.
3. Đặc trưng cơ bản của QT 
 Mật độ cá thể của quần thể : Số lượng cá thể của quần thể trên một đơn vị diện tích hay thể tích 
của quần thể. Mật độ cá thể có ảnh hưởng tới mức độ sử dụng nguồn sống trong môi trường, tới khả 
năng sinh sản và tử vong của quần thể. 
 Sự phân bố cá thể : Có 3 kiểu phân bố cá thể trong quần thể.
 - Phân bố theo nhóm: hỗ trợ nhau qua hiệu quả nhóm.
 - Phân bố đồng đều: góp phần làm giảm cạnh tranh gay gắt giữa các cá thể.
 - Phân bố ngẫu nhiên:tận dụng được nguồn sống tiềm tàng trong môi trường.
 Tỉ lệ giới tính : Tỉ lệ giữa số cá thể đực và cái trong quần thể. Tỉ lệ giới tính thay đổi và chịu ảnh 
hưởng của nhiều nhân tố (điều kiện sống của môi trường, đặc điểm sinh sản, sinh lí và tập tính của 
sinh vật.....). Nhóm tuổi : Quần thể có cấu trúc tuổi đặc trưng nhưng thành phần nhóm tuổi thay đổi 
theo loài và điều kiện sống. Có 3 nhóm tuổi chủ yếu : Trước sinh sản, sinh sản, sau sinh sản.
 Kích thước quần thể : Số lượng cá thể (hoặc sản lượng hay năng lượng) của quần thể. Có hai trị 
số kích thước quần thể :
 - Kích thước tối thiểu: là số lượng cá thể ít nhất mà quần thể cần để duy trì và phát triển.
 - Kích thước tối đa: là giới hạn cuối cùng về số lượng mà quần thể có thể đạt được, phù hợp với 
khả năng cung cấp nguồn sống của môi trường.
 - 5 - - Số lượng loài, số lượng cá thể của mỗi loài: biểu thị mức độ đa dạng của quần xã. Quần xã 
ổn định thường có số lượng loài lớn và số lượng cá thể trong mỗi loài cao.
 - Loài đặc trưng là loài chỉ có ở một quần xã nào đó, hoặc có số lượng nhiều hơn hẳn và vai 
trò quan trọng hơn loài khác. 
 - Loài ưu thế (loài chủ chốt) là loài đóng vai trò quan trọng trong quần xã do số lượng cá thể 
nhiều, sinh khối lớn hoặc hoạt động mạnh.
 Đặc trưng về phân bố không gian (theo chiều ngang, theo chiều thẳng đứng). 
3.Các mối quan hệ trong QX
 Quan hệ hỗ trợ
- Cộng sinh: Hai loài cùng có lợi khi sống chung và nhất thiết phải có nhau; khi tách riêng cả hai loài đều 
có hại.
- Hợp tác: Hai loài cùng có lợi khi sống chung nhưng không nhất thiết; khi tách riêng cả hai loài đều có 
hại.
- Hội sinh: Khi sống chung một loài có lợi, loài kia không có lợi cũng không có hại gì; khi tách riêng một 
loài có hại còn loài kia không bị ảnh hưởng gì.
 Quan hệ đối kháng:
- Cạnh tranh: 
- Kí sinh 
- Ức chế – cảm nhiễm 
- Sinh vật ăn sinh vật khác
4. Diễn thế sinh thái :
 Khái niệm Là quá trình biến đổi tuần tự của quần xã qua các giai đoạn tương ứng với sự 
biến đổi của môi trường.
 Nguyên nhân : 
- Nguyên nhân bên ngoài: như sự thay đổi các điều kiện tự nhiên, khí hậu...
- Nguyên nhân bên trong: do sự tương tác giữa các loài trong quần xã (như sự cạnh tranh gay 
gắt giữa các loài trong quần xã, quan hệ sinh vật ăn sinh vật...).
Ngoài ra hoạt động khai thác tài nguyên của con người cũng gây ra diễn thế sinh thái. 
 Các loại DTST:
- Diễn thế nguyên sinh: là diễn thế khởi đầu từ môi trường chưa có sinh vật và kết quả là hình 
thành nên quần xã tương đối ổn định.
- Diễn thế thứ sinh: là diễn thế xuất hiện ở môi trường đã có một quần xã sinh vật từng sống. 
Tuỳ theo điều kiện thuận lợi hay không thuận lợi mà diễn thế có thể hình thành nên quần xã 
tương đối ổn định hoặc bị suy thoái.
 Ý nghĩa của nghiên cứu diễn thế sinh thái :
Giúp hiểu được quy luật phát triển của quần xã sinh vật chủ động xây dựng kế hoạch trong 
việc bảo vệ, khai thác và phục hồi nguồn tài nguyên, có biện pháp khắc phục những biến đổi bất 
lợi của môi trường, sinh vật và con người.
 IV. HỆ SINH THÁI - SINH QUYỂN - TÀI NGUYÊN
1. Hệ sinh thái 
 Hệ sinh thái: bao gồm quần xã sinh vật và sinh cảnh của quần xã, trong đó các sinh vật tác 
động qua lại với nhau và với các thành phần của sinh cảnh tạo nên các chu trình sinh địa hoá. 
Nhờ đó, hệ sinh thái là một hệ thống sinh học hoàn chỉnh và tương đối ổn định.
- Có các kiểu hệ sinh thái chủ yếu : Hệ sinh thái tự nhiên (trên cạn, dưới nước) và nhân tạo 
(trên cạn, dưới nước).
 Chuỗi thức ăn: là một dãy các loài sinh vật có mối quan hệ với nhau về mặt dinh dưỡng, 
trong đó loài này ăn loài khác phía trước và là thức ăn của loài tiếp theo phía sau.
Có 2 loại chuỗi thức ăn :
- Chuỗi thức ăn bắt đầu bằng sinh vật tự dưỡng.
Ví dụ : Cỏ Châu chấu Ếch Rắn
- Chuỗi thức ăn bắt đầu bằng sinh vật ăn mùn bã hữu cơ .
Ví dụ : Giun (ăn mùn) tôm người.
 Lưới thức ăn là tập hợp các chuỗi thức ăn trong hệ sinh thái, có những mắt xích chung.
- Nêu được những ví dụ minh hoạ chuỗi và lưới thức ăn.
 - 7 -